Một tủ sách tâm lý học giáo dục cho công cuộc cải tổ lớn của giáo dục Việt Nam
Hoàng Hưng
Từ hai năm nay, nhóm Cánh Buồm tổ chức dịch và chuẩn bị công bố vào năm 2014 ba tác phẩm của Jean Piaget (Sự hình thành trí khôn ở trẻ em, Sự tạo dựng cái thực ở trẻ em, Sự tạo thành biểu tượng ở trẻ em) và của Howard Gardner (tái bản Cơ cấu trí khôn, dịch mới Trí khôn phi học đường, Trí khôn sáng tạo).
Thật là có căn cứ xác đáng để nêu hai câu hỏi này: (1) Có phải định
hướng lý thuyết của nhóm sẽ tập trung vào Tâm lý học Giáo dục? (2) Tại
sao nhóm Cánh Buồm lại chọn hai tác giả, nhà tâm lý học Thụy Sĩ Jean
Piaget và nhà tâm lý học Mỹ Howard Gardner, để tập trung giới thiệu về
bộ môn này?
Trả lời cho câu hỏi (1) có lẽ không khó khăn lắm.
Khi
người được phân công tổ chức tủ sách TLHGD Cánh Buồm đưa thông tin về
dự án này trên FB, có một nhà văn trẻ rất chịu đọc sách đã comment rằng:
“Cháu thấy sách tâm lý đầy các hiệu sách mà nền GD nước nhà ngày
càng lụn bại, vậy giờ còn dịch sách TLHGD làm gì? Có phải người ta không
biết về lý thuyết GD đâu, mà nguyên nhân ở chỗ khác!”.
Nhưng sự thực có phải sách tâm lý đầy các hiệu sách
không? Hãy thử để một buổi tra cứu tổng mục sách TLHGD trong thư viện
Quốc gia hay thử dùng công cụ tìm kiếm Google, ta sẽ có kết quả đáng
ngạc nhiên về sự nghèo nàn không tưởng tượng nổi: quanh đi quẩn lại là
một số giáo trình đại học, mà nội dung không khác nhau là mấy, và hình
như bắt nguồn từ các giáo trình Liên Xô đã rất cũ, lại dạy rất chung
chung về những vấn đề TLH khái quát chứ không đi vào những lý thuyết
mang tính tri thức học hay liên quan đến sự phát triển trí tuệ là điều
thiết cốt mà nhà giáo phải nắm rất vững. Không hề có mặt những tác phẩm
gốc của các nhà TLH GD hiện đại hàng đầu thế giới như Alfred Bruner,
Alfred Binet, John Dewey, Benjamin Bloom, Claparède, Lev Vygotsky…. Có
lẽ Howard Gardner là trường hợp hiếm hoi với cuốn “Trí khôn nhiều thành
phần” được ra mắt mấy năm gần đây (Giáo dục, 1997, 1998, Tri thức, tái
bản có bổ sung, 2013).
Như vậy, hình như xã hội
VN, hay nói hẹp là Giáo dục VN không có nhu cầu về lý thuyết TLHGD? Tất
nhiên, người ta có thể cứ sống mà không có nhu cầu biết Aristotle, Hegel
hay Kant…, cứ làm ăn kinh tế mà không cần biết đến Adam Smith, Keynes…,
cứ làm thơ viết văn mà không cần Saussure, Roland Barthes… Nhưng với
một nền GD quốc dân thì khác. Sau hàng chục lần mò mẫm sửa đổi, cải
cách, nền GD VN đi đến tình trạng như hiện nay, phải chăng có nguyên
nhân sâu xa từ hội chứng “sợ và ghét lý thuyết” của người VN, kể cả của
trí thức VN?
Mười sáu cuốn (chưa đầy đủ) trong
bộ sách giáo khoa tiểu học Cánh Buồm ra đời trong hoàn cảnh ấy. Xã hội
chào đón bộ sách vì thấy ở đó có những điều mới mẻ, có thể là sản phẩm
kết tinh kinh nghiệm của nhiều nhà sư phạm thuộc nhiều dòng “cải cách”
khác nhau. Xã hội cũng hào hứng trước nguyên lý của nền Giáo dục hiện đại
như tuyên ngôn của nhóm Cánh Buồm là: tổ chức cho học sinh tự học, tự
giáo dục theo phuơng châm “học bằng cách làm” (learning by doing). Dù ưu
ái đến bao nhiêu chăng nữa, thì vẫn cứ còn câu hỏi được cử toạ nêu lên,
đó là: nguyên lý Giáo dục hiện đại của Cánh Buồm dựa trên lý thuyết
khoa học tâm lý GD nào?
Câu hỏi này dã được trả
lời ở một đoạn bên trên. Mặt khác, do chỗ sức nhóm Cánh Buồm có hạn, nên
nó phải bắt đầu với những tác giả được nó đánh giá là tiêu biểu: Jean
Piaget và Howard Gardner cùng những công trình tâm lý học mang tính gợi ý
hơn cả của các ông.
Jean Piaget là người phát triển tâm lý học theo tư tưởng chủ đạo là sự phát triển trí khôn.
Jean Piaget đã tiến hành nghiên cứu tâm lý học trên những trẻ em bình
thường. Trước Piaget, nhà sinh lý học Maximilian Wundt ở Đức mới chỉ có
công đưa tâm lý học vào con đường thực nghiệm và cho thấy có thể đo
nghiệm được những kết quả nghiên cứu tâm lý con người. Tiếp đó, bác sĩ y
khoa người Pháp Alfred Binet tiến hành những đo nghiệm tâm lý trẻ em mà
mục đích chỉ nhằm loại bỏ được những em không đủ khả năng theo học bậc
tiểu học bắt buộc. Bộ đo nghiệm Binet vượt Đại Tây dương sang Mỹ đã được
phát triển hết sức thông minh thành bộ Binet-Simon, đã dùng những đo
nghiệm rộng rãi và bớt tốn kém trên động vật để xác định những thao tác
học tập. Thế nhưng, khi từ bên kia Đại Tây dương trở lại bờ châu Âu bên
này, thì cũng mang theo thuyết hành vi (behaviorism) đang ngự trị. Behaviorism
trong Giáo dục trông cậy tất cả vào người thầy truyền thụ kiến thức.
Ông thầy đưa ra kiến thức, rồi quan sát, đo đạc, cải tiến những thay đổi
mang tính hành vi trong kiến thức mà học trò tiếp nhận. Việc học như
thế có bản chất là một đáp ứng dạng phản xạ có điều kiện hay sự
ghi nhớ và lặp lại các khuôn mẫu hành vi cho đến khi chúng trở thành tự
động. Nói một cách đơn giản, thuyết hành vi coi kiến thức như những
khuôn mẫu được làm hằn vào não đứa trẻ như vào một cục sáp mềm.
Jean
Piaget không rơi vào trạng thái có phần nào mang tính chất giáo dục
kiểu nước Phổ (Prussian) mà mục tiêu là đào tạo nhân công cho nền đại kỹ
nghệ. Jean Piaget đã thay đổi căn bản quan niệm về sự học của đứa trẻ.
Ông được coi là nhà tâm lý học nhận thức đã hoàn chỉnh lý thuyết “xây
dựng” (Constructivism) trong GD. Thuyết này gắn bó sự phát triển trí
khôn của chủ thể với sự trưởng thành tự nhiên về mặt sinh học của chính
chủ thể đó. Ngay từ sơ sinh, chủ thể đã tự học, mà cách thức tự học chính là những phản xạ. Cách “học tập” tự nhiên ban đầu đó được Piaget đặt tên là trình độ trí khôn cảm giác-vận động trước khi trở thành trí khôn thao tác, trước khi thành trí khôn cụ thể, trí khôn trừu tượng. Các
“kiến thức” được phát triển ở con người khi thông tin mới đi vào tiếp
xúc với kiến thức đã có trong con người nhờ những kinh nghiệm trước đó
và đã được “xây dựng” trong những cấu trúc tư duy. Vậy kiến thức là cái
được sáng tạo trong quá trình chủ thể khám phá thế giới. Đứa trẻ tự tạo
nên kiến thức có nghĩa là làm nên thế giới của chính mình từ kinh
nghiệm, thay đổi nó từ chỗ hỗn loạn đến chỗ có tổ chức. Và theo cách đó,
Piaget tin rằng một người thầy chủ yếu là người tạo điều kiện thuận lợi
(facilitator), quan sát và hướng dẫn học sinh xây dựng nên kiến thức
của chính chúng, hơn là người truyền thụ kiến thức.
Đóng góp của Piaget với GD được tóm tắt ở những điểm sau: 1.
Tập trung vào quá trình tư duy của trẻ hơn là ở sản phẩm cuối cùng (tức
là chú trọng phương pháp tạo ra kiến thức hơn là một số kiến thức cụ
thể). 2. Nhìn nhận vai trò chủ chốt của việc trẻ tự khai tâm, người lớn cần tích cực tham dự vào hoạt động học của trẻ. 3. Tôn trọng tiến trình phát triển từng bước của trí khôn để GD phù hợp với lứa tuổi của trẻ. 4. Chấp nhận sự khác biệt cá nhân trong phát triển.
Điều
thú vị mà có thể ta chưa biết: mãi cho đến thập niên 1960, nền GD Mỹ
vẫn còn được coi là rất nặng tính “Phổ” của thuyết hành vi, nghĩa là một
nền GD nhắm đào tạo công cụ cho cỗ máy công nghiệp hoá, hầu như chưa
biết đến Piaget, cho đến khi những tác phẩm quan trọng nhất của ông được
dịch ra và cũng đúng lúc GD Mỹ chín muồi cho một sự thay đổi. Không thể
phủ nhận tác động của Piaget đối với thành công ngoạn mục của GD Mỹ
trong nửa thế kỷ lại đây (Xem “Jean Piaget's Enlightened Influence on the American Educational System”: voices.yahoo.com).
Chúng
ta dễ dàng nhận ra rằng GD VN đã có đủ kinh nghiệm thất bại để thấy
thời điểm đã đến cho lý thuyết TLHGD của Piaget phải được coi như tư
tưởng chỉ đạo cho mọi toan tính cải cách căn bản nền GD. Mà câu nói sau
đây của ông có thể là một triết lý GD mang tính khai minh: “Phần lớn
người ta cho rằng giáo dục nghĩa là dẫn dắt đứa trẻ để nó trở thành một
người trưởng thành điển hình của xã hội… Nhưng với tôi, giáo dục nghĩa
là tạo ra những con người sáng tạo… Ta phải tạo ra các nhà phát minh,
các nhà cách tân, không phải những kẻ tuân thủ” (Jean Piaget, Trò chuyện với Jean Claude Bringuier, 1980)
Đó
là vài điều rất sơ sài giải thích việc nhóm Cánh Buồm lựa chọn cái
«mẫu» Jean Piaget. Còn đây là lý do của việc chọn cái «mẫu» nữa từ nhà
tâm lý học Mỹ đương đại Howard Gardner.
Howard
Gardner còn rất trẻ, ông sinh năm 1943, khi vào nghề tâm lý học thì
ngành học này đã có nhiều thành tựu về tâm lý học phát triển. Ngành học
thì phát triển, nhưng cũng để đọng lại những điều có hại cho nền Giáo
dục, trong đó điều nguy hại nhất mà H. Gardner chống đối mãnh liệt nhất,
đó là hệ thống đo nghiệm tâm trí, đặc biệt là cái chỉ số IQ. H. Gardner
coi việc gắn chặt cuộc đời một em bé vào một con số như là tiền định,
như là số mệnh, sau khi được hỏi han qua loa bên cây bút chì và tờ giấy
trắng, là điều vô lý đến cùng cực, không thể chấp nhận được. Không thể
coi IQ là thân phận con người!
H. Gardner rất
coi trọng Jean Piaget, thấy ở Piaget người khởi đầu của tâm lý học đích
thực. Ông rất tôn trọng những thực hành của Piaget giúp trẻ em ở trường
phát triển trí khôn. Song H. Gardner không đồng tình với việc coi trí
khôn người như là có một gốc chung duy nhất. H. Gardner đặt câu hỏi: một
thiếu niên sinh trưởng ở vùng đảo Thái Bình Dương tuy mù chữ nhưng điều
khiển con tàu không bị lạc giữa cả ngàn hòn đảo, em đó có được coi là
«thông minh» không? Một tu sĩ Hồi giáo hơn chục năm sống trong tu viện
vừa học chữ vừa học thuộc lòng cả bộ Kinh Koran, người đó có được coi là
«thông minh» không? Và giữa người nghệ sĩ du ca mù Homer thuộc lòng cả
vạn câu thơ và em bé ngồi sáng tác nhạc bên chiếc máy tính điện tử thời
nay, hai người ấy có chung một kiểu trí khôn nào không? Những vấn đề như
thế, những nghiên cứu sâu vào các loại hồ sơ trí khôn người và các đề
án nghiên cứu phát triển tiềm năng người, đã khiến H. Gardner vào năm 40
tuổi (1983) hình thành lý thuyết về những «khung» trí khôn người: trí
khôn ngôn ngữ, trí khôn lô gich-toán, trí khôn không gian, trí khôn cơ
thể ở dạng động, trí khôn âm nhạc, trí khôn cá nhân hướng nội, và trí
khôn cá nhân hướng ngoại.
Ta thấy rõ, lý thuyết
tâm lý học Gardner bổ sung cho cách nghiên cứu cổ điển, căn bản của
Piaget, sẽ mang lại một không khí tươi mới, dân chủ, cởi mở cho nhà
trường.
Xin nói thêm vài lời về việc tại sao lại
chọn Piaget và Gardner, phải chăng chọn lựa này cố tình cho thấy chỉ có
hai nhà tâm lý học đó là đủ cho nền Giáo dục?
Chắc
chắn là không phải vậy rồi! Ngay từ khi thành lập, nhóm Cánh Buồm đã
biết thân biết phận, chỉ dám làm những việc mang tính gợi ý – gọi nôm na
là «làm mẫu». Vậy thì, Piaget và Gardner cũng chỉ là những cái «mẫu».
Nhà
giáo ưu tú Vũ Thế Khôi, cũng là một thành viên cao tuổi của nhóm Cánh
Buồm, sau khi thấy các bản thảo dịch Piaget và Gardner, đã nghĩ đến việc
dịch Sự phát triển các chức năng thần kinh bậc cao của Lev Vygotsky.
Và
chúng tôi cũng còn nghĩ đến công trình khác cũng của Vygotsky về tư duy
và ngôn ngữ, những công trình của các nhà tâm lý học sư phạm Nga Xô
Viết cũ như A. Luria, Leontiev, V. V. Davydov … Nhưng chắc chắn đó không
thể là việc làm của một nhóm Cánh Buồm.
Để kết
thúc báo cáo này, cho phép tôi kể một chuyện vui vui có thật. Chúng tôi
ngồi làm kế hoạch dịch sách tâm lý học giáo dục với nhau. Và chúng tôi
cười phá lên vì thấy mình đang tự giao hẹn phải sống thêm dăm bảy năm,
mươi lăm năm nữa, sao mà vô lý! Thế rồi vừa buồn cười và vừa đau khổ
chúng tôi đặt ra câu hỏi công việc nhiều quá, ai làm nốt đây?
3 tháng 11 năm 2013
H. H.
Tác giả gửi trực tiếp cho BVN
Được đăng bởi bauxitevn vào lúc 06:01
nguồn:http://boxitvn.blogspot.com/2013/11/mot-tu-sach-tam-ly-hoc-giao-duc-cho.html
======================================================================
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét
Chú ý: Điền vào “nhận xét” ở cuối bài để xả stress
Sẽ xóa những comment không phù hợp
Thinhoi001